Houden we in onze samenleving armen systematisch arm? Ik stelde mezelf die vraag nadat Barbara Baarsma, hoogleraar toegepaste economie, het idee voor een persoonlijk CO2-budget dropte.[i] De kern van Baarsma’s idee: armen, die weinig autorijden of vliegen, kunnen CO2-rechten verkopen aan rijken die dat wel veel doen.

Win-win zou je denken: rijken kunnen blijven doen wat ze altijd deden en armen gaan er financieel op vooruit. Ik betwijfel dat.

Mattheuseffect

Het sociologische concept van het Mattheuseffect stelt dat overheidsbeleid rijken rijker maakt en armen armer. Exemplarisch is de subsidie voor een Tesla: het levert belastingvoordeel op, maar lang niet iedereen bezit over voldoende geld om een Tesla te kopen. Ook wat betreft onderwijs, infrastructuur, pensioenen et cetera gaat het effect op: iedereen mag de dienst gebruiken, maar niet iedereen kan de dienst (in dezelfde mate) gebruiken.

Om te onderzoeken of armen ook letterlijk armer worden, moeten we kijken naar regelingen die voor deze doelgroep bedoeld zijn. Bieden zij nog wel de kans om (terug) volwaardig deel te nemen aan de samenleving?

Omhoog via de bijstand?

De bijstand geldt als het laatste vangnet om armoede te voorkomen. Het idee erachter was dat iedereen met opgeheven hoofd door het leven moet kunnen gaan. Halverwege de jaren tachtig was de bijstand echter geen vangnet meer, maar een permanente verblijfplaats.[ii] Bijgevolg is de wet de laatste decennia veelvuldig gewijzigd. Om uit te komen waar we nu staan: een wet die streng én onrechtvaardig is.[iii]

Een laatste vangnet is de bijstand niet langer: driekwart van de bijstandstrekkers leeft in armoede. Ook komen mensen in de bijstand elke maand tientallen euro’s tekort en moet spaargeld worden afgebouwd. Hulp krijgen van buitenaf is geen optie: het krijgen van boodschappen van familie kan leiden tot terugvorderingen of zelfs boetes.[iv] En eens in de bijstand beland, is er niet zomaar aan te ontkomen. Dat heeft persoonlijke redenen zoals het verlies van werk-skills. Maar het heeft evengoed te maken met complexe regels, terugvorderingen en de inkomensonzekerheid aan de ‘onderkant’ van de arbeidsmarkt.

Bovendien is ruim de helft van de bijstandontvangers (zo’n 200.000 mensen) ziek. Een groot deel van hen kampt daarnaast met andere problemen: schulden, huiselijk geweld, dakloosheid.[v] Kortom: de bijstand is geen vangnet meer, het is een wielklem: je komt niet meer vooruit en je komt niet meer achteruit.

Omhoog via werken?

Ook bij andere inkomensondersteuning is het niet vanzelfsprekend dat deze mensen helpt hogerop te komen. Dat heet de armoedeval: mensen blijven in (relatieve) armoede leven omdat (meer) werken financieel geen vooruitgang betekent. Zo kan een tientje extra verdienen in de praktijk neerkomen op een korting op de zorgtoeslag en de huurtoeslag, omdat je plotseling te veel verdient. Ook kan datzelfde tientje leiden tot terugvorderingen van toeslagen, want deze worden vooruit berekend. Waardoor je ook nog met schulden kan komen te zitten.

Op papier een stap vooruit, in de praktijk drie stappen achteruit dus. Daardoor ziet iemand die in deeltijd werkt, met voltijds werken (50% meer dus) niet zelden de koopkracht met maar 10% stijgen.[vi]

Re-integratie op de arbeidsmarkt werkt lang niet altijd: zes op de tien mensen die vanuit een uitkering gaan werken, ervaren eenmaal aan het werk financiële onzekerheid en zelfs achteruitgang.[vii] De praktijk van ‘werken naar vermogen’ is dus weerbarstig. Simpelweg omdat werken niet altijd loont en er vanuit een achtergestelde positie vele beren op de weg liggen.

Vissenkomeffect

Aan de bovenstaande voorbeelden van de bijstand, andersoortige uitkeringen en werken zonder vooruit te komen, zijn er nog tig toe te voegen. Denk aan mensen met problematische schulden die jarenlang perspectiefloos door het leven gaan. Voor deze groepen is er geen sprake van een Mattheuseffect, maar eerder van een vissenkomeffect: ze worden niet per se armer, maar ruimte om te groeien is er amper. Klein (c.q. arm) blijven is dan het gevolg. Dat is niet ondanks een complex web van voorzieningen, maar dankzij.

De vraag of het vissenkomeffect bewust is, laat ik in het midden. Wel weten we dat mensbeelden en systemen op elkaar inspelen. Als het dominante mensbeeld dat van de luie, profiterende of calculerende burger is, zal dit na verloop van tijd in de systemen sluipen.

En eens vervat in het systeem, is dat mensbeeld er moeilijk uit te krijgen.[viii] Dat is niet zonder gevolgen. Armoede, financiële druk, sociale uitsluiting en schulden schaden de gezondheid: chronische stress, een ongezonde leefstijl en meer kans op chronische ziekten zoals diabetes en hart- en vaatziekten.[ix]

Daarnaast kan armoede het intelligentievermogen negatief beïnvloeden.[x] En zet de complexe regelgeving het denk- en doenvermogen van mensen - die al onder druk staan - nog meer onder druk.[xi] Foutjes in aanvraagformulieren zijn dan snel gemaakt: het leven wordt een vicieuze cirkel van ellende.

Kortom, eens terechtgekomen in de vissenkom wordt niet alleen mogen meedoen moeilijk, ook kunnen meedoen wordt dat. De volgende stap is niet meer willen meedoen.

Overheid als perspectiefmachine

Nu kunnen we hardnekkig volhouden dat iedereen er zelf maar moet weten uit te komen en dat men al blij moet zijn dat er überhaupt ondersteuning is. Punt is dat met de huidige uitdagingen die op ons land afkomen, we alle handjes en hoofdjes goed kunnen gebruiken.

Dan terug naar de vraag die ik wilde onderzoeken: houden we in onze samenleving armen systematisch arm? Het vissenkomeffect lijkt alvast te bestaan. Eens afhankelijk van de overheid, maken we het verdomd moeilijk om te groeien. Dat de overheid geen geluksmachine is, kan ik nog begrijpen. Maar ze zou wel een perspectiefmachine moeten zijn.

Noten

[i] BNR-radio, Zakendoen, 1 augustus 2022.
[ii] Canon sociaal werk Nederland, 1965, Marga Klompé en de Bijstandswet.
[iii] T. Kampen, M. Sebrechts, T. Knijn & E. Tonkens (red.). ‘Streng maar Onrechtvaardig. De Bijstand Gewogen’ Amsterdam: Van Gennep.
[iv] De Rechtspraak, Gemeente vorderde terecht bijstand terug vanwege boodschappen, 23 augustus 2021.
[v] Monique Kremer en Jelle van der Meer (2020). De bijstand kan veel beter, Sociale Vraagstukken 16 oktober 2020.
[vi] Welingelichte kringen (2022). Meer werken loont vaak amper, 7 mei 2022.
[vii] Adriaan de Jonge (2021). ‘Stel het inkomen van de inwoner voorop, niet de wet’, Binnenlands Bestuur, 5 maart 2021.
[viii] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2021). Machtige Mensbeelden, Den Haag.
[ix] RVM, Cijfers en feiten over relatie tussen armoede en gezondheid.
[x] Behavioral Insights Company (2022). De invloed van financiële stress op brein en gedrag, 5 oktober 2022.
[xi] WRR (2017). Weten is nog geen doen. Den Haag.