Om zicht te krijgen op de gevolgen van de komende bezuinigingen in de dorpen en steden in heel Nederland, vroeg het Centrum voor Lokaal Bestuur van de PvdA alle gemeenteraadsleden en lokale bestuurders van PvdA en GroenLinks welke bezuinigingsvoorstellen zij langs zien komen, waar ze zich het meest zorgen over maken en wat ze doen om de meest kwetsbare inwoners tegen de dreigende kaalslag te beschermen.

Glimina Chakor, Evelyne Lammerding, Marije Schnabel
Lid Tweede Kamer Groenlinks|Pvda, respectievelijk medewerkers van het Centrum van Lokaal Bestuur van de PvdA

We staan aan de vooravond van het gevreesde ravijnjaar 2026. Het jaar van gedwongen bezuinigingen door gemeenten als gevolg van een nieuw financieringssysteem. Een financieel gat waarover gemeenten en VNG al geruime tijd de noodklok luiden. Wat misschien nog wel het meest verontrustend is: niemand heeft goed zicht op de gevolgen van die bezuinigingen op lokaal niveau.

Hoe worden gemeenten geraakt? Welke opties hebben gemeenten om te bezuinigen, en dus: wie of wat kan de dupe hiervan worden? De gevolgen van deze bezuinigingsronde op lokaal niveau zijn volstrekt onhelder, en toch heeft de Tweede Kamer een klap gegeven op dit nieuwe model. Dat gebeurde op de valreep van het kabinet Rutte 4.

Enquête

Om beter zicht te krijgen op de gevolgen van deze bezuinigingen heeft het Centrum voor Lokaal Bestuur in samenwerking met de Tweede Kamerfractie van GroenLinks|PvdA een vragenlijst verstuurd naar alle raadsleden en wethouders van de GroenLinks en PvdA.

Lokale politici kregen vragen voorgelegd zoals: welke ambities worden geschrapt met het oog op komende bezuinigingen? Welke voorzieningen dreigen in jouw gemeenten te verdwijnen? Verhogen jullie de gemeentelijke inkomsten?

Meer dan 140 reacties vanuit honderd afdelingen kwamen er op de enquête. Hieruit wordt duidelijk dat over de hele linie de meest kwetsbare inwoners het hardst geraakt zullen worden. Vooral in de (plattelands)gemeenten zijn de zorgen groot. Lokale voorzieningen als zwembaden, sportaccommodaties, cultuurhuizen, bibliotheken en muziekscholen staan op het punt te verdwijnen. Voorzieningen die in de kleinere gemeenten vaak trouwens al een tijd geleden verdwenen zijn.

Achtkarspelen

De fractie in Achtkarspelen bijvoorbeeld laat weten straks in een van de diepste ravijnen van Nederland te belanden. De plattelandsgemeente in het oosten van Friesland bestaat uit twaalf dorpen. De laaggeletterdheid is er hoog, veel bewoners zijn kwetsbaar. De streekmuziekschool is al verdwenen. Op twee basisscholen kunnen kinderen nog muziekles krijgen.

De PvdA wil de streekbibliotheek beslist openhouden. De fractie vindt het al erg genoeg dat er nog maar twee vestigingen zijn voor alle inwoners van de twaalf dorpen. In een gebied waar veel inwoners moeite hebben met lezen, schrijven en digitale vaardigheden is de bibliotheek onmisbaar. Het is een belangrijk instrument in de aanpak van laaggeletterdheid, die vaak samenhangt met allerlei andere problemen zoals armoede en gezondheidsproblemen.

Twee zwembaden telt Achtkarspelen: een binnen- en een buitenbad. Beide draaien goed. Er wordt doelgroepenzwemles gegeven en de baden fungeren als instructiebad. Mochten ze sluiten, dan heeft dat negatieve gevolgen voor de zwemveiligheid. Maar ook veel ouderen maken gebruik van de baden. Juist in deze vergrijzende gemeente zou je dat juist moeten stimuleren; zo blijven ouderen langer fit. En het zwembad is een belangrijke plaats van ontmoeting, voor jong en oud.

Het goede nieuws is dat de dorpshuizen er nog staan. Waar winkels en scholen zijn verdwenen – en dat gebeurt heel veel in dorpen op het platteland – is het dorpshuis een van de schaarse plekken voor sociale ontmoeting. Ook organiseren dorpshuizen activiteiten. Als de gemeente, al dan niet gedwongen, gaat snijden in de dorpshuizen creëert zij dode dorpen. Dat wil niemand.

Barneveld

In de gemeente Barneveld worden de leges, de afvalstoffenheffing, de onroerendzaakbelasting en de grafleges dit jaar al verhoogd. Deze ingrepen om de inkomsten te verhogen betekenen niet dat de gemeente gevrijwaard blijft van bezuinigingen in 2026.

De links-progressieve fractie Pro’98 waar ook de PvdA in zit, wil er beslist voor waken dat het sociaal domein wordt uitgekleed. Bezuinigingen op bijvoorbeeld het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) zitten eraan te komen. Maar hoewel het CJG tonnen kost, is het verstandig deze uitgaven wel te blijven doen. Het gaat tenslotte om de gezondheid en het welzijn van de inwoners.

Bovendien zijn hogere kosten voor de gezondheidszorg op termijn te vermijden dankzij het CJG. Medewerkers van het CJG komen bij mensen over de vloer. Tijdens die bezoekjes ontdekken zij vaak dat er meer speelt waardoor in een vroeg stadium de juiste hulp kan komen. Vaak is daardoor zwaardere hulp, die duurder is, later niet nodig.

Barneveld vreest dat de kaasschaaf over het minimabeleid en de bijzondere bijstand gaat. Hoewel het minimabeleid in Barneveld effectief lijkt te zijn – het armoedepercentage ligt op 1,5%, landelijk is dat 3% – wil Pro’98 heel duidelijk maken wat de gevolgen zijn van de aangekondigde lokale bezuiniging van € 3 mln.

Nu kunnen huishoudens met een inkomen tot 120% van het minimum een beroep doen op de sportregeling. De witgoedregeling is er voor huishoudinkomens tot 110%, en de energietoeslag gold voor inkomens tot 150% van het minimum. Kortom, de minimaregelingen verschillen nogal. Wat al deze regelingen gemeen hebben: als er iets afgaat zullen meer mensen in armoede vervallen.

Kerkrade

Uit de enquête blijkt dat in veel gemeenten bezuinigingen worden voorgesteld op gemeentelijke voorzieningen zoals inkomensondersteuning voor minima, huishoudelijke hulp vanuit de gemeente en in een vroeg stadium hulp bieden aan jongeren. In Kerkrade bijvoorbeeld is het niet ondenkbaar dat het voorstel op tafel komt om minimaregelingen af te schalen van 120% naar 100% van het bijstandsniveau. Als dat doorgaat zal de ‘Meedoen-pas’ niet meer beschikbaar zijn voor mensen die net boven de bijstandsnorm zitten.

Kerkrade kent een beroepsbevolking waarvan een kwart laaggeletterd is, weinig te besteden heeft en over het algemeen ook een slechte gezondheid heeft. Problemen stapelen zich op bij een flink deel van de inwoners. De bezuinigingen zullen hier nog weer dubbel zo hard aankomen als bij andere inwoners.

Kerkrade heeft nu nog een potje voor culturele activiteiten. Mensen die tot 120% van het minimum hebben om van te leven, kunnen in een jaar € 100 tot € 150 uit dat potje krijgen om van naar het theater te gaan, lid te worden van de plaatselijke harmonie of een seizoenkaart van Roda JC mee te kopen. Kortom, het potje is bedoeld om sociaal mee te kunnen doen. Dat wegbezuinigen zou een grote impact hebben op het dagelijks leven van deze groep.

Enschede

Grotere gemeenten blijven niet gevrijwaard van harde klappen: ook hier worden onderhoud aan straatverlichting en wegen beperkt, worden regiodeals op onderwijs stopgezet en worden groenonderhoud en duurzaamheidsprogramma’s gereduceerd.

De gemeente Enschede heeft de nota Eigen Verdienvermogen gemaakt. Daarin staan manieren om de gemeentelijke inkomsten te vergroten, zoals samen met inwoners een eigen energiebedrijf opzetten. Nog meer bezuinigen, dat gaat werkelijk niet, ziet de fractie daar.

Enschede had sinds de kredietcrisis al tien jaar lang veel bezuinigingen doorgevoerd. Het gaat sinds 2021 eindelijk weer beter met de gemeente. Zij presenteert in 2022 mooie plannen voor de stad, investeren was weer mogelijk. Daarom is het voor Enschede extra zuur dat er - buiten haar eigen schuld om - opnieuw financieel zware tijden aanbreken.

Veel pijnlijke bezuinigingsmaatregelen waren al genomen. Inwoners met kwijtschelding mogen hun grijze container geen negen, maar vier keer per jaar gratis aan de straatkant zetten. Dit is slechts een voorbeeld, maar de arme kant van Enschede heeft haar bijdrage aan bezuinigingen al helemaal geleverd. Er was juist weer een degelijk armoedebeleid opgebouwd de afgelopen jaren. De fractie ziet het niet zitten dat weer af te breken.

Structurele meevallers in de begroting zijn al jaren terug afgeroomd, alle lucht is uit de begroting geperst. Desondanks bekijkt de gemeente nog wat zij met een minimaal budget kan doen. De vrees bestaat dat er veel maatregelen komen die kleine besparinkjes opleveren, maar een grote impact hebben op het dagelijks leven.

De armoedeondersteuning is verdeeld in tal van regelingen. Als er van alle ondersteuningsmaatregelen een beetje budget af gaat, levert dat samen misschien wel een mooi bedrag op, het hakt ook diep in op de levens van mensen.

Wees kritisch

Wat in Den Haag klinkt als een technische begrotingsexercitie, betekent in de lokale praktijk dat bibliotheken sluiten, zwembaden verdwijnen en armoedevoorzieningen in dorpen en steden wegvallen. Gemeenten dreigen te worden gereduceerd tot doorgeefluik van het rijksbeleid. Terwijl het tegendeel de bedoeling is: als gemeente ben je de eerste overheid voor je inwoners, het eerste aanspreekpunt.

Wat kun je doen als gemeenteraadslid of lokale bestuurder om je rol geloofwaardig te blijven vervullen? Kijk kritisch naar de voorstellen die in de gemeenteraad worden gedaan. Kies voor het beste voor je inwoners en maak die keuze vanuit je eigen sociaal-democratische waarden. Dat betekent onder meer kiezen vóór leefbaarheid en soms dus ook het nemen van minder populaire maatregelen zoals het verhogen van de ozb. Dat is niet leuk, maar wel beter dan inhakken op of venijnig schaven aan het minimabeleid.

Als in jouw gemeente de infrastructuur goed is, kun je ervoor kiezen het geld dat voor wegenaanleg of -onderhoud is gereserveerd in te zetten voor preventief jongerenwerk of het in stand houden van sociale voorzieningen. Dan volgen de wegwerkzaamheden later. Zorg er wel voor dat je zulke maatregelen heel goed gemotiveerd brengt. Het zijn keuzes die je sowieso maakt met de rug tegen de muur. Een gevolg van het landelijke beleid van dit huidige kabinet én van Rutte 4: VVD, D66, CDA en CU.

Heeft je lokale afdeling de capaciteit om een tegenbegroting te maken, maak die vooral. Daarmee kun je goed laten zien hoe jouw keuzes zouden uitpakken.

Liever rood staan

Een derde mogelijkheid is ervoor te kiezen rood te staan, om de begroting niet sluitend te maken. Liever dat dan de leefbaarheid in je gemeente op te geven en kwetsbare inwoners door het ijs te laten zakken. De VNG adviseerde eerder ook al om de begroting vanaf 2026 niet ten koste van alles sluitend te maken.

Misschien is het makkelijker om dit vanuit een coalitiepositie te bewerkstelligen dan in de oppositie. Maar dat betekent niet dat je vanuit de oppositie machteloos staat. Juist vanuit de oppositie kun je voluit aandacht vragen voor de opdoemende problemen. Praat met de media. Maak kabaal. Maak heel veel kabaal om ervoor te zorgen dat we een sociale samenleving blijven.

Ondertussen voert de fractie van GroenLinks-PvdA in de Tweede Kamer de druk stevig op om het ravijn alsnog gedicht te krijgen.

Binnenkort verschijnt bij het CLB het ‘Zwartboek Ravijnjaar’. Aan de hand van een top-50 van gemeenten die het hardst worden getroffen, wordt in een oogopslag duidelijk waar de hardste klappen zullen komen. Meer informatie via clb@pvda.nl.