foto: Janko Duinker

Van de maker

Wat is onze morele taak als vluchtelingen uit een buurland zich aan onze grens melden? Acts of Citizenship van Via Berlin gaat over de complexiteit van verantwoordelijkheid en schuld. Over hoe goedbedoelde daden soms schadelijke gevolgen kunnen hebben.

Tussenkomen of niet tussenkomen, dat is de morele vraag die centraal staat in de voorstelling Acts of Citizenship. Er is veel discussie over ‘vredesmissies’ door de westerse landen. Maar hoe reageren wij als deze zich hier voor de deur zouden afspelen? Kunnen wij neutraal blijven? Mogen wij ons afzijdig houden? Of is het onze morele taak altijd de zwakste groep te beschermen? Goedbedoelde daden kunnen een effect hebben dat totaal niet voorzien was. Maar moet je dan passief aan de zijlijn blijven staan?

Ik schreef Acts of Citizenship samen met Rachida Lamrabet en Joep van der Geest. Een voorstelling die door de Russische invasie in Oekraïne ineens hoogst actueel werd. We maakten de voorstelling in de overtuiging dat elk land zich, samen met de internationale gemeenschap, zou moeten bekommeren om slachtoffers van conflictsituaties en klimaatproblematiek.

De voorstelling speelt zich af aan de Nederlands-Vlaamse grens. In België heerst onrust. De roep om Vlaanderen en Wallonië op te splitsen groeit al decennia. Als Vlaanderen zich daadwerkelijk losscheurt en zich onafhankelijk verklaart, verzamelen zich voor onze landsgrens meer en meer vluchtelingen. De grenswachters aan Nederlandse zijde hebben echter één duidelijke opdracht: niemand doorlaten.

Naarmate de situatie aan de andere kant van de grens schrijnender wordt, ontstaan er steeds meer twijfels over de te volgen orders. Met het verstrijken van de tijd melden zich weldoeners, influencers en politici die zich vol goede intenties met de situatie komen bemoeien. De grenswachters raken daardoor steeds verder verstrikt in loyaliteitsconflicten, bureaucratische rompslomp, humanitaire overwegingen en politiek.

Acts of Citizenship maken we samen met het Berlage Saxophone Quartet. Zij zijn verantwoordelijk voor de klassieke klanken van vier saxofoons die zich samen met stuwende live electronics vermengen met de confronterende teksten. Over de oorzaak naar inhumane regelgeving deden we in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam een groot live-onderzoek op Oerol. Waarbij we zochten naar antwoorden op de vraag of we in Nederland een tekort aan empathie hebben en hoe manipuleerbaar empathie is? Om een groter en breder gesprek te voeren toert de voorstelling nu met de uitslagen van dit onderzoek, de wetenschappers en speciale gasten door het land.

Dagmar Slagmolen
Artistiek leider muziektheatergezelschap Via Berlin

‘Acts of Citizenship’ van Via Berlin i.s.m. het Berlage Saxophone Quarted is tot 22 januari 2023 te zien in de theaters met speciaal voor- en naprogramma. Ga voor meer informatie naar www.viaberlin.nl.

Acts of Citizenship

Tussenkomen of niet tussenkomen, dat is de morele vraag.

GRENSWACHT

Het speelveld staat vol met zwarte paal-kokertjes in een strak raster. Vijf paaltjes diep bij dertien paaltjes breed. Aan de buitenzijdes van het raster staan aan elke kant twee zwarte wachthuisjes. De spelers dragen een bord met de tekst GRENSWACHT.

THEUN:
Het lijkt wel of ze op vakantie gaan met al die bagage.
…
Ze zien er wel anders uit dan ik dacht.

PETER:
Hoe bedoel je?

THEUN:
Zijn het wel Belgen?

PETER:
Jezus Teun!

THEUN:
Sorry ik zal wel weer heel dom zijn.

MARJO:
België bestaat niet meer. 

THEUN:
Ze staan daar maar

MARJO:
Ze gaan wel weer terug. 

THEUN:
Denk je? 

PETER:
Volgens mij kunnen ze niet terug.
(Muziek)

THEUN:
Waar wachten ze nou op

MARJO:
Ze gaan weer terug. 

PETER:
Ze kunnen helemaal niet terug.

MARJO:
Wij mogen ze in elk geval NIET doorlaten.

(Muziek)

THEUN:
Ze hebben van alles bij zich; rugzakken, matjes, koffers, kinderwagens…

PETER:
en die moeten wij allemaal tegenhouden?

MARJO:
Ze keren weer om. Die gaan weer omkeren.

PETER:
Omkeren, ze zijn daar in Vlaanderen hun leven niet zeker! Ze worden daar vervolgd!

MARJO:
Ze worden helemaal niet vervolgd.

PETER:
Zeker wel. Ik hoorde ze op de radio zeggen dat ‘een steeds grotere groep “niet etnische Vlamingen” zich bedreigd voelt door het oplaaiende geweld!’

THEUN:
Hè niet etnische Vlamingen?

MARJO:
Ja Vlamingen die niet al honderden generaties in Vlaanderen wonen, maar bijvoorbeeld uh, weet ik veel, ouders hebben die uit Congo geëmigreerd zijn o.i.d.

Alle burgers moeten daar nu een taaltest doen.

PETER:
Oh ja dat, maar ze noemen het een ‘taalkeuze’.
Vlamingen die niet het Nederlands als moedertaal hebben, vrezen dat deze ‘Taalkeuze’ tegen hen zal worden gebruikt en dat dit dan dus ook gevolgen zal hebben voor hun rechten in ‘het nieuwe Vlaanderen’.

MARJO:
Jaja, bang maken door discriminerende maatregelen. 

PETER:
Discriminerende maatregelen? Je bedoelt gewoon discriminatie, toch? 

MARJO:
Weet je wat ik gehoord heb; 
dat Frankrijk en Duitsland ‘garanties’ willen van die nieuwe Vlaamse regering dat ‘minderheden’ veilig zullen zijn. 

PETER:
Ja, dat ‘àlle burgers van het nieuwe Vlaanderen gelijke rechten moeten hebben en dat er geen enkele groep buitengesloten of gediscrimineerd mag worden’. Dat we dat bìnnen Europa tegen elkaar moeten zeggen! Pfff... Garanties.. Garanties van wie??

THEUN:
Van die creep van de volkspartij gaan ze die garanties niet krijgen. No way. 

PETER:
En wat als er géén garanties komen? Gaan Duitsland en Frankrijk zeker huilen? Of sancties instellen? Of gaan ze die ‘minderheden’ dan opnemen? 

MARJO:
Niemand gaat hun minderheden opnemen. 
Die vragen alleen om garanties om hun eigen geweten te sussen. 

PETER:
Om beter te kunnen slapen.
(…)

PASPOORT

Een terreinwagentje komt van achter naar de grens rijden. Op het wagentje staat een zwarte paal met een wit, leeg, rechthoekig bordjes

VLAAMSE VROUWENSTEM
…Oh. U wilt natuurlijk mijn paspoort zien?

THEUN
Nee ook met paspoort, maakt niet uit. 
Wij mogen tot nader order niemand doorlaten. 

VLAAMSE VROUWENSTEM
Tot nader order? En wanneer is dat? 

PETER
Nader order is nader order.

THEUN
Het spijt ons maar u zult weer moeten omkeren. 

VLAAMSE VROUWENSTEM
De grens gesloten? 
Ik heb gewoon een paspoort, ik ben een EU-burger. 
Hier is mijn paspoort. 
Hier. 
Kijk dan.
Hallo meneer? 
Hallo?
Meneer? 
Mevrouw. Ik heb gewoon een paspoort

THEUN
Orders zijn orders en wij mogen u niet doorlaten. 

VLAAMSE VROUWENSTEM
Maar waarom niet?
Hallo?
Meneer?
Waarom mogen we er niet door?
Mevrouw??
Hallo!
Waarom mogen we er niet door? 
Hallo?

(Het wagentje trekt zich terug.)

THEUN:
(Als karretje buiten gehoorsafstand is.)

Ze zien er misschien anders uit als wij 
en ze zijn niet zo wit als wij… maar ze spreken wel onze taal…

MARJO:
Onze taal?

PETER:
En om ze dan te moeten tegenhouden dat
maakt het toch…
ja dat vind ik wel... lastig

THEUN:
En voor ‘niet etnische Vlamingen’ … spreken ze wel verdomd goed Vlaams euh Nederlands… dus ja, ze spreken gewoon onze taal en -

MARJO:
Vind je?

THEUN:
Ja toch?

MARJO:
Technisch gezien misschien wel. 

PETER:
Technisch gezien? Nederlands is toch gewoon Nederlands?

MARJO:
Nou, ja zij spreken misschien wel Nederlands,
maar zij geven niet dezelfde betekenis aan woorden als wij, als jij en ik. 

THEUN:
Hoe bedoel je?

MARJO:
Nou, jij en ik, wij zijn Nederlands. Wij zijn deze taal. 
Het zit in elke vezel van ons lijf. Onze ouders spreken hem, onze grootouders, onze overgrootouders… Dat gaat generaties terug hè, 
één grote ketting van toen tot nu. 
Wij, jij en ik, zij ook, wij zijn de eeuwenoude concentratie van deze taal, deze cultuur, dit volk.
Het Nederlands is voor hen toch anders... als... ja ik ga het toch gewoon zeggen, een jas die ze niet helemaal past. 
Een jas die ze bovenop al hun andere kleren dragen. 
Dat zit niet altijd lekker.
Dus ik denk niet dat zij dezelfde betekenis geven aan woorden als wij. 

PETER:
Hè wat? Wat probeer jij nu te zeggen??
(…)

THE BORDER IS CLOSED

THEUN:
Ze staan daar maar…

PETER:
Het worden er steeds meer.
Jongens…
Het worden er steeds meer …

MARJO:
(Door megafoon)

Ladies and Gentlemen
We see more and more of you coming here hoping to get through.
But we cannot let you through. 

THEUN:
(Door megafoon)

We are sorry but we cannot let you through.

PETER:
Ze spreken toch gewoon Nederlands?

THEUN:
(Door megafoon)

We cannot let you through. Er is geen - no room here
no gymnastic - gymzaal were you can stay for the night and 
we don’t have veldbedden and so on.

MARJO:
(Door megafoon)

Ladies and gentlemen.
We kindly ask you to go back to where you came from. 

PETER:
Nederlands… Nederlands… ze spreken en verstaan gewoon Nederlands!! 

MARJO:
(Door megafoon)

The border is closed. 
(…)

NAAR EER EN GEWETEN
Marjo heeft een bord gepakt met de tekst NEDERLANDSE PREMIER.

Dames en Heren.
Dankuwel.
Dankuwel dat ik hier mag staan en het woord tot u mag richten. 
Laat me eerst en vooral zeggen dat het goed is hier te zijn.
De situatie in voormalig België, en ook hier aan de grens, is zorgelijk 
en we moeten ervoor waken dat Nederland, 
maar ook de internationale gemeenschap, 
niet opnieuw tekortschiet in het bieden van voldoende bescherming. 
De Nederlandse regering, als lid van die internationale gemeenschap, draagt hiervoor een medeverantwoordelijkheid.
Wij hebben ons aandeel in dramatische gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis, 
in de geschiedenis van de Balkan, 
en in onze eigen nationale geschiedenis gehad.
Ik wil vermijden dat er nog meer zwarte bladzijden in ons boek bijkomen.

Wij hebben lessen geleerd 
over het omgaan met internationale vredesoperatie en etnische zuiveringen; 
en deze lessen worden sindsdien toegepast. 
Nederland wil actief blijven bijdragen aan handhaving en - waar nodig - 
herstel van de internationale rechtsorde.

Ik wil iedereen recht in de ogen kunnen blijven kijken.
Ik wil steeds naar eer en geweten handelen…

PETER (MET BORD INFLUENCER):
Dit soort teksten...
Wie verzint dat?!
Dat kàn toch niet? 
Wij staan daar maar 
staan daar maar…
En wij doen helemaal niks...
Niks!!
Wat nou medeverantwoordelijkheid?
Wàt is medeverantwoordelijkheid als je niets doet? Als je niets màg doen??
Medeverantwoordelijkheid..
Medeverantwoordelijkheid?
Medemenselijkheid!
Menselijkheid!
Alle mensen.
Alle mensen.
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.
Broederschap broederschap broederschap

MARJO (MET BORD PREMIER):
Ik wil iedereen recht in de ogen kunnen
blijven kijken.
Ik wil steeds naar eer en geweten
handelen.
Die overtuiging hád ik en die overtuiging wordt alleen maar versterkt nu ik het hier met eigen ogen zie en de mensen die het aangaat ook echt spreek. 

Nederland neemt nadrukkelijk níet de verantwoordelijkheid op zich voor deze verzameling van duizenden vluchtelingen aan de Nederlands-Vlaamse grens. 
Dit blijft een Vlaams-Waalse crisis - en niet de onze. 
Wél wordt erkend dat wij een politieke medeverantwoordelijkheid hebben voor de ordentelijke afhandeling van deze humanitaire crisis.

Ik wil op deze plaats ook nogmaals onderstrepen dat de grenswachters die hier nu onze grenzen beschermen,

(stem vanaf hier onversterkt)

niet verantwoordelijk zijn voor wat hier gebeurt. 

Zij doen onder bijzonder moeilijke omstandigheden met grote inzet hun werk.
Nederland is neutraal, en blijft neutraal. 
(…)

AISHA OF ANNEMARIE
VLAAMSE VROUWENSTEM
Meneer? 
Beeldt u zich eens in dat ik uw dochter ben.
Of uw vrouw of uw zus of uw moeder.
Iemand die op u lijkt. 
Stelt u zich eens voor dat ik diegene ben.
Beeldt u zich dat eens in.
Ik die uw dochter had kunnen zijn.
Of ik die U kan zijn.
U die mij kan zijn…

En als u zich dat inbeeldt.
U die in mijn schoenen staat.
Zou u dan niet ook wanhopig zijn? 

Wat denkt u?
Wat vindt u van mij?
Kunt u mij vertrouwen?
Maakt het voor u uit hoe ik eruitzie?

Wat voor naam zou u mij geven?
Aisha of eerder Annemarie?