Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

Een Poolse premier die Brussel ervan beschuldigt aan te zetten tot een Derde Wereldoorlog, dat klinkt als een stripfiguur die met ‘duizend bommen en granaten’ dreigt. Maar helaas is de Poolse premier Morawiecki anders dan kapitein Haddock geen fictieve figuur. Hij is echt aan de macht in Warschau en vertegenwoordigt EU-lidstaat Polen in binnen- en buitenland. De grote woorden van de regeringsleider moeten dus minstens enigszins serieus genomen worden.

Toetreding in 2004
Nu houden Polen meer dan Nederlanders van retoriek en vinden zij een compromis geen oplossing maar eerder een nederlaag, hetgeen voorkomt uit de lange bezettingsgeschiedenis die het land vanaf 1772 vrijwel onafgebroken tot 1990 gekend heeft, en is het daarom enigszins te begrijpen dat een Poolse eerste minister zichzelf overschreeuwt die vanuit Brussel te horen krijgt dat hij het hoofd moet buigen voor een ‘buitenlandse’ macht. Toch houdt daar het begrip op.

Polen is in 2004 lid van de Europese Unie geworden, samen met een aantal andere landen waaronder de huidige Poolse ‘vrienden’ Hongarije en Slovenië. Bij de toetreding hebben deze landen volkomen bewust de principes van de Europese Unie aanvaardt. Tot deze uitgangspunten behoren onder meer het primaat van het Europees recht boven nationaal recht (om een gelijk speelveld te creëren), het handhaven en bevorderen van de democratie, een onafhankelijke rechtspraak en het handhaven en het bevorderen van gelijke rechten voor alle inwoners.

Recht en rechtvaardigheid
Populistisch nationalistische regeringen van een aantal centraal Europese landen hebben het moeilijk met deze principes. Zij beroepen zich immers op de eigenheid van de echte Pool, de authentieke Hongaar enzovoorts. Onderscheid en dus discriminatie zijn voor hen juist geen scheldwoorden. Gelijke rechten voor lhbti+ groepen en individuen zijn strijdig met hun waardensysteem. Om hun eigen anders zijn te beschermen kunnen de leiders van deze landen geen criticasters en pottenkijkers gebruiken. Dus moeten onafhankelijke, kritische rechters uitgeschakeld worden en om dezelfde reden moet de macht van het EU-recht ingeperkt worden. Dat is wat de Poolse regering, ironisch genoeg geleid door een partij die zich met het predicaat Recht en Rechtvaardigheid tooit, sedert het aantreden in november 2015 stelselmatig doet. Eerst is het de regering, tegen de zin van Brussel in, gelukt het Constitutionele Hof te bevolken met gedweeë partijgangers, vervolgens is er een tuchtkamer ingesteld die rechters, die zich misdragen of onwelgevallige uitspraken doen, kan ontslaan en tenslotte heeft het Constitutionele Hof de regering op haar weken bediend en, ondanks Poolse handtekeningen onder de Europese verdragen, het Pools recht boven dat van de EU gesteld. In de tussentijd hadden ook nog een aantal Poolse regio’s en gemeentes zich tot verdedigers van het traditionele gezin en het man-vrouwhuwelijk verklaard.

Nucleaire optie
Vanuit Brussel is er weliswaar steeds bezwaar gemaakt tegen de weg die het Poolse regime insloeg – met name het Europees Parlement heeft zich duchtig geroerd en ook Frans Timmermans heeft in zijn vorige periode als Eurocommissaris fors de aandacht weten te trekken met harde woorden richting Warschau – maar in feite heeft dat niets of weinig veranderd aan de houding en de politiek van de Poolse nationalisten. Dat kon ook nauwelijks, want de weg die Brussel zocht bestond uit enerzijds praten en zo te proberen de scherpste randjes van de maatregelen af te vijlen en anderzijds aan het dreigen met het ontnemen van het stemrecht van Polen in de Europese raad. Maar deze weg bleek onbegaanbaar. Voor het afnemen van stemrecht is unanimiteit in de Raad vereist. De Hongaarse premier Orban, een politicus die met hetzelfde sop overgoten is als zijn Poolse collega’s, liet weten zijn Poolse vrienden nooit in de steek te zullen laten. Dat deze zogenaamde nucleaire optie niet werkt is overigens te wijten aan dezelfde Raad, en met name aan de Duitse christendemocraten. Orban behoort tot hun politieke familie en toen hij nog de enige regeringsleider was die de weg insloeg van de autocratie wilden zijn politieke vrienden hem vanwege de macht van het getal niet in de ban doen. Met name bondskanselier Merkel ging ervan uit dat met het gaande houden van het gesprek Orban wel weer op het recht pad gebracht kon worden.

Afkoop van rechtstaat
Daarvoor is het inmiddels te laat. Intussen zijn ze met meerderen in de Raad en dus lukt het nooit meer het stemrecht te ontnemen. De rechtse populisten hebben bovendien geconstateerd dat Europa met meel in de mond spreekt en zijn gewoon verder gegaan met hun snode plannen. Zover, dat de Poolse regering zelfs de bijl aan de wortel van de Europese samenwerking durft te leggen. Niet dat de Polen naar een Polexit streven. Integendeel, ze willen graag de lusten van de EU blijven genieten, maar willen niet aangesproken worden over de lasten. Dat kan de EU niet over haar kant laten gaan, maar toch lukt het niet harde maatregelen te nemen. Enerzijds omdat de juridische middelen ontbreken – een land kan wel de EU verlaten, maar de EU kan een lidstaat niet de deur wijzen – anderzijds uit labbekakkerigheid. Bij de laatste top waren het slechts tien van de 27 landen die hard optreden wensten. Duitsland zowel als Frankrijk wilden toch nog eerst via praten proberen eruit te komen. Nu is een compromis natuurlijk een prima politiek instrument, maar niet als het gaat om principes. De rechtstaat kan niet ingeleverd worden voor wat landbouwsubsidies en zelfs een beetje rechtsstaat kan niet met geld afgekocht worden.

Paard van Troje
De Europese Commissie, die zich aanvankelijk leek te verschuilen achter het Hof in Luxemburg, lijkt op het eerste gezicht een steviger standpunt in te nemen. Polen kan tientallen miljarden, die nu nog geblokkeerd zijn, tegemoet zien als een drietal van de ‘rechtshervormingen’ teruggedraaid worden. Daar hoort overigens niet het primaat bij van het Europees recht boven nationaal recht en dat is toch echt het allerbelangrijkste twistpunt. De vraag is daarom of de houding van de Commissie veel indruk zal maken. En misschien kan dat ook wel niet, want zitten er in de Commissie niet ook vooruitgeschoven posten van Orban en Morawiecki en diens baas Kaczinski? Een paar weken geleden wist Orbans vertegenwoordiger in de Commissie de Europese pers nog te schokken toen hij bij zijn bezoek aan Belgrado en de evenzeer autocratisch ingestelde Servische premier Vučić pleitte voor een snelle toetreding van Servië tot de EU. De klachten over de Servische rechtstaat, democratie en mensenrechten vond hij niet ter zake. En ook de Raad heeft zijn paard van Troje in de persoon van de Sloveense premier en nu raadsvoorzitter Janša, de man die naam wist te maken door Donald Trump meteen na de laatste Amerikaanse presidentsverkiezing geluk te wensen met diens ‘overwinning’.       

Aantasting
Er is dus werk aan de winkel. De Europese Raad en Commissie zullen niet zonder meer harde actie ondernemen tegen de autocraten in Polen. Zij zullen ervan overtuigd moeten worden dat de Poolse regering een finale grens overschreden heeft. Premier Rutte heeft zich duidelijk laten horen voorafgaande en tijdens de top, maar het moet nog luider. Ben Knapen kan ervoor zorgen dat zijn korte tijd als minister van Buitenlandse Zaken toch in de boeken terecht komt als hij zich nu opwerpt als verdediger van mensenrechten en rechtsstaat. Maar ook Frans Timmermans, nu weliswaar belast met een heel andere portefeuille dan indertijd, zou zich opnieuw moeten uitspreken. Hij kan als leider van het sociaal-democratisch smaldeel in de Commissie niet langer zwijgen. En de publieke opinie moet gemobiliseerd worden. De actie van de Poolse regering tegen Brussel tast niet alleen de rechten en de rechtszekerheid van Poolse burgers aan, maar op termijn die van alle EU-burgers. Het Poolse volkslied begint met de frase ‘nog is Polen niet verloren’. Laat heel Europa daar nu voor strijden.