Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

Europa is in rep er roer door de Russische dreiging Oekraïne binnen te vallen wanneer de NAVO niet bereid is te garanderen dat het land nooit lid zal worden van de Atlantische verdragsorganisatie. De NAVO en de EU, die niet bereid zijn aan de wens van Moskou te voldoen, hebben zware sancties in petto voor het geval dat. De Verenigde Staten en enkele andere landen leveren ‘defensieve’ wapens aan Oekraïne in de hoop zo de prijs van een Russische inval te verhogen. Nederland is dat ook van plan. Duitsland stelt zich terughoudender op en dat zorgt voor ophef. De Duitse regering sluit vergaande sancties niet uit mocht Rusland Oekraïne binnenvallen, maar ziet militaire steun aan dat land als contraproductief zolang een dialoog met Moskou nog gaande is. Daarom heeft zij de Britse luchtmacht niet toegestaan door het Duitse luchtruim naar Oekraïne te vliegen en heeft het Estland verboden verouderde Duitse kanonnen, die het van Finland had overgenomen, aan de Oekraïners over te dragen. De hulp die zij Kiev wel geboden heeft bestaat uit een noodhospitaal en 5000 helmen!

Duitslandkenners zijn niet verbaasd. Dat het land zich ten opzichte van Rusland en president Poetin verzoenender opstelt, is niet nieuw. En zeker nu de sociaal-democratische SPD de kern vormt van de onlangs aangetreden regering, verwachtten zij niet anders. De al bestaande sancties tegen Moskou – vanwege MH17 en de annexatie van de Krim - zijn in deze partij niet onomstreden. Deze zouden een dialoog over bijvoorbeeld de veiligheid in Europa bemoeilijken, is de kritiek. De nauwe banden van vooraanstaande SPD'ers met Moskou worden ook gezien als motief voor een terughoudende opstelling. Deze ‘Poetin-Versteher’ weigeren de Russische militaire krachtenbundeling aan de grens met Oekraïne zonder meer te veroordelen. Ons verrast het niet. Toen wij nog actief waren in het Europees Parlement probeerden SPD-collega’s ons te weerhouden van al te kritische standpunten ten aanzien van het Russische regime. Liever geen sancties en boycots. Integendeel, oud-Bondskanselier Schroder was van harte welkom in Straatsburg om te lobbyen voor Nordstream 1, de Russische pijpleiding door de Baltische Zee. Schröder geldt als grote vriend van Poetin en is voorzitter van de raad van commissarissen van Rosneft, het grootste Russische olieconcern. Hij is symbool van de economische verwevenheid van Rusland en Duitsland.

Ostpolitik
De aarzelende opstelling van de SPD strookt met een Duitse traditie van streven naar collectieve veiligheid door samenwerking van tegenstanders. Deze is terug te voeren op de fameuze ‘Ostpolitik’ van voormalig Bondskanselier Willy Brandt uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Die was erop gericht de scherpe kantjes van de Europese deling – West- versus Oost-Europa - weg te werken. De Akkoorden van Helsinki van 1975 vormden de belichaming van dit streven. Helsinki legde de basis voor de CVSE (Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) die op drie pijlers rustte: veiligheid, economische samenwerking en mensenrechten. Na het uiteenvallen van het Sovjetblok, werd het omgedoopt tot de huidige OVSE - Conferentie werd Organisatie – die een tijd lang als troubleshooter fungeerde bij een aantal (potentiële) regionale conflicten. In de jaren negentig werden ook vergaande afspraken gemaakt over aantallen conventionele wapens en grootschalige oefeningen. Door latere onenigheid over de uitvoering ervan, is deze zogenoemde CFE-regeling in de ijskast terecht gekomen. De OVSE is door interne tegenstellingen op een zijspoor beland. Onze Duitse vrienden hebben moeite dat te accepteren. Wat veel Duitsers ook weerhoudt van een harde opstelling tegenover Moskou is het Nazi-verleden.

De sociaal-democraten in het Europees Parlement hebben na het aantreden van Poetin in 2000 mede op verzoek van de Duitse leden geïnvesteerd in contacten met Moskou. We wilden meer weten over wat zich daar afspeelde. Maar zonder een ingang bij de Doema, het Russische parlement,  kwam je niet ver. De linksige partij ‘Rechtvaardig Rusland’(RR) bood zich aan. Dat leidde tot uitwisselingen op fractie-niveau. We vergisten ons echter in de mate van onafhankelijkheid van RR. De partij legde Poetin geen strobreed in de weg. Integendeel. Een meer kritisch gesprek over bijvoorbeeld de rechtsstaat bleek onmogelijk. De dialoog stokte. RR is tegenwoordig mogelijk nog nationalistischer dan de Russische president zelf.

Lesje geleerd
Je kunt zeggen dat de meeste Europese sociaal-democraten inmiddels hun lesje wel geleerd hebben. Het Rusland van Poetin, een revisionistische alleenheerser die zich niet aan regels stoort,  heeft ons niets te bieden. De breuklijnen van nu ontstonden al in de periode dat wij nog in gesprek waren met RR. In 2007 hield Poetin, notabene in München, een toespraak waarin hij keiharde kritiek op de VS en de uitbreiding van de NAVO uitte. Deze trokken zich daar weinig van aan en besloten in april 2008 Oekraïne en Georgië het NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht te stellen – echter zonder een datum en zonder een ‘roadmap’ daarnaartoe. In augustus van dat jaar vielen Russische troepen Georgië binnen. Of er een direct verband tussen de twee gebeurtenissen bestond, valt moeilijk te bewijzen. Wel dat Moskou zijn tanden liet zien in een land waarvan het vindt dat het nooit NAVO-lid mag worden. Dat doet het in feite ook in Oekraïne door steun aan de separatisten in het Oosten van dat land. Het is de achtergrond van de huidige militaire dreiging. Moskou houdt vol dat het ooit de belofte heeft gekregen dat de NAVO zich niet naar het Oosten zou uitbreiden. Historici verschillen daarover van mening en er staat niets op papier. De annexatie van de Krim en de Russische inmenging in Oost-Oekraïne na de val van het pro- Russische regime van Viktor Janoekovitsj hadden overigens niets met de NAVO van doen. Aanleiding was een associatieakkoord met de EU.

knieval Brandt
Willy Brandt gaat door de knieën bij een monument voor de slachtoffers van de opstand in het getto van Warschau.

Berlijns topoverleg
Naar buiten toe wekte de SPD de afgelopen weken een verdeelde indruk. Er zijn SPD’ers zoals de eerder genoemde Gerhard Schröder die vinden dat Oekraïne zich schuldig maakt aan ‘sabelgekletter’. Anderen zoals voormalig partijleider Gabriel daarentegen willen leverantie van wapens aan dit land niet uitsluiten. Partijvoorzitter Klingbeil en buitenlandwoordvoerder Rothe leggen de schuld van de huidige crisis duidelijk bij Moskou.

Om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen belegde Kingbeil een intern topoverleg in Berlijn. Daarbij was ‘Poetinvriend’ Schröder niet aanwezig. Deze spreekt volgens de partijvoorzitter alleen namens zichzelf. In het Berlijnse gesprek zou men tot de conclusie zijn gekomen dat Rusland wel degelijk verantwoordelijk kan worden gehouden voor de ontstane situatie en dat in geval van Russische agressie ‘alle opties’ qua sancties op tafel liggen inclusief het blokkeren van de pijpleiding Nordstream 2. Leverantie van ‘dodelijke’ wapens aan Oekraïne blijft de SPD uitsluiten.

Ten tijde van de kruisrakettenkwestie – in de jaren tachtig van de vorige eeuw - was er regelmatig overleg van zusterpartijen uit Noordwest-Europese NAVO-landen om tot een gezamenlijke opstelling te komen. De SPD was daarin zeer actief. Het zogenaamde NAVO-dubbelbesluit om nieuwe middellange-afstandskernwapen te plaatsen en tegelijk met de Russen te onderhandelen over het afschaffen van deze categorie wapens, kwam overigens uit de koker van SPD-Bondskanselier Schmidt. Deze zogenaamde ‘Scandilux’-gesprekken droegen zonder meer bij aan onderling begrip en – in de loop der jaren -  een gezamenlijke inzet voor een kernwapenvrije wereld. Waarom niet weer zoiets organiseren rond Rusland? Maar nu ook met onze Zweedse en Finse vrienden erbij.

Dossiers

Voor een thematisch overzicht van al onze artikelen en publicaties, zie onze dossiers