Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

Voor verandering is meer vereist dan verontwaardiging of verzet. In elk geval in autoritair geregeerde staten als Rusland en Wit-Rusland.

Als in West-Europa massa’s de straat opgaan, al dan niet in gele hesjes, als de tractoren oprukken naar het Malieveld of als studenten hun universiteit bezetten, probeert het gezag aanvankelijk wel net te doen alsof de volkswoede hen niet raakt, maar het rumoer hoeft maar enige dagen stand te houden of een milieubewust provinciebestuur valt, zoals in Noord-Brabant, en maakt plaats voor de vrienden van Baudet. Zelfs in Frankrijk waar de ivoren toren van het Élysée zich onaantastbaar waant, boog de regering en voelde president Macron zich in december 2018 gedwongen de  beoogde brandstofaccijns terug te draaien. De universiteitsbezettingen van 1969 hebben geleid tot een volledig nieuwe academische structuur. En als de regeringen zich toch doof houden voor de boosheid van het volk, dan is er altijd nog de stembus. Fortuyn kwam op deze wijze op, de vorige Franse president, de socialist Hollande, werd via verkiezingen weggevaagd en in Italië kon de komiek Beppe Grillo en zijn Vijfsterrenbeweging alle andere grote politieke partijen op de golven van de publieke verontwaardiging overvleugelen.

Gestolen verkiezingen
In Rusland en Wit-Rusland lukt dit niet. En toch is er al jaren enorme onvrede. In Rusland is dit begonnen na de gestolen parlementaire verkiezingen van 2011 en is het met ups en downs doorgegaan tot nu toe. Soms met enorme massademonstraties tot in de verste uithoeken van het land, vaker nog door acties van activistische critici. In Wit-Rusland is het nauwelijks anders. Daar hebben de vervalste presidentsverkiezingen van augustus 2020 geleid tot de hevigste protesten die het land ooit gekend heeft. Toch heeft in beide landen de volkswoede niet geleid tot verandering. Integendeel, de regimes hebben de repressieve teugels fors weten aan te trekken en het verzet lijkt goeddeels gesmoord. In elk geval, het openlijke verzet. Sociale protesten worden soms nog wel toegestaan, zoals bijvoorbeeld  een demonstratie voor betere huisvesting, want dat is een bruikbare uitlaatklep, maar zodra het protest politiek wordt, komt het onderdrukkingsapparaat op gang. Waarom accepteren Russen en Wit-Russen dit? Door de repressie, door de propaganda, door de volksaard?

Decadent individualisme
Romantici wijzen graag op de Russische volksziel. In het diepst van zijn wezen zou de Rus bereid en zelfs geneigd zijn tot lijden. Het kan niet ontkend worden dat de Russen onder de Tsaren, onder Stalin en diens Grote Terreur, en in de Grote Oorlog, de Tweede Wereld Oorlog, vreselijk geleden hebben en dat ze bereid geweest zijn grote offers te brengen. Toch is het te simpel het Russische en het Wit-Russische volk een collectief masochisme aan te praten.

Slavische volkeren zijn eigenlijk slaven, is een variant op deze verklaring. Het is natuurlijk waar dat het lijfeigenschap in Rusland pas in 1861 afgeschaft is en dat de landheer kon doen met zijn ‘zielen’ wat hij wilde. Desgewenst mocht hij ze zelfs doden. De landeigenaar bepaalde de eventuele huwelijkspartner van zijn lijfeigenen en wie een ontsnapte lijfeigene onderdak of hulp bood, was strafbaar. Ongetwijfeld heeft de lange geschiedenis van Russisch lijfeigenschap, gevolgd door de collectivisatie door de Sovjets, het onafhankelijk denken en het nemen van initiatieven niet bevorderd, maar het gaat te ver om te denken dat deze sociaal-culturele erfenis zich in de Slavische genen genesteld heeft.

Een andere, evenzeer gezochte, maar door Poetin en de zijnen vol vuur uitgedragen verklaring is dat de Rus eigenlijk meer een Aziaat is en dus niet geïnteresseerd is in individualisme, maar veeleer het belang van de groep, van het collectief vooropstelt. Individuele vrijheid zou een westers decadent idee zijn. De dagelijkse praktijk van het Russische kleptocratische regime bewijst het tegendeel. De dieven van de staatskas stelen niet als een Robin Hood voor de armen maar voor zichzelf. Het individuele belang, dus de eigen vrijheid, wordt in extremis nagejaagd door deze lieden.

Druk
Maar als het niet aan het Russische en Wit-Russische karakter ligt dat de ontevredenheid en de volkswoede steeds wegebben, waaraan dan wel? Ten eerste natuurlijk aan de repressie. Wie zich openlijk kritisch opstelt, wordt gepakt. Of door hem of haar zo te pesten dat hij eieren voor zijn geld kiest of naar het buitenland verkast, door hem zijn baan of bedrijf te ontnemen, door hem continu voor het gerecht te dagen en als dat allemaal ook nog niet helpt door hem in het gevang te werpen, waar hij al dan niet gemarteld wordt. En als zelfs dat niet werkt, volgt de dodenlijst, zoals de oppositieleiders Boris Nemtsov en Alexei Navalny overkwam. Je moet dus als opposant wel heel sterk in je schoenen staan om dan nog voor je mening uit te durven komen. Bovendien zijn de regimes niet kieskeurig: je kinderen kunnen uit huis geplaatst worden, je directe familieleden kunnen hun baan of huis kwijt raken en zelfs je verste neven kunnen lastiggevallen worden. Wie tegen de druk van zijn naasten toch volhoudt, moet én zelf sterk zijn én moet omringd zijn door mensen die bijna over net zoveel kracht beschikken.

Bovendien weet het regime door de propaganda van de door de staat beheerste media een klimaat van buitenlandse dreiging te scheppen. De Amerikanen en hun vazallen staan op het punt het dierbare moederland te overvallen en dus moeten alle goede landgenoten zich aaneen scharen. Wie kritiek heeft, is dus in feite een handlanger van de vijand, hetgeen steun van familie, vrienden en gelijkgestemden heel moeilijk maakt.

Voorrechten
De repressie is weliswaar een onzichtbare kracht, maar is feitelijk niet anoniem. Want die wordt niet alleen uitgevoerd door geheime diensten, maar ook door zichtbare veiligheidstroepen, politiefunctionarissen en beveiligers of knokploegen van met het regime samenwerkende oligarchen. Het is een op basis van gemeenschappelijk belangen samenspel van onder- en bovenwereld. En het is lucratief om deel uit te maken van het onderdrukkend apparaat. De officiële salarissen zijn misschien niet erg hoog, maar de voorrechten en emolumenten zijn aanzienlijk: appartementen, datsja’s, auto’s, studiebeurzen voor de kinderen, toegang tot de duurste gelegenheden enzovoorts. Dat is waarom diegenen die de repressie uitvoeren hun geweten het zwijgen opleggen en zelden of nooit zullen overlopen naar de zijde van zij die protesteren. Ze hebben teveel te verliezen, net zoals de machthebbers zelf en de met hen samenwerkende en door hen gesanctioneerde kleptocraten-oligarchen.

Grijs
Dus moet een Rus of een Wit-Rus die kritiek wil uiten, wel heel dapper zijn. En dat zijn de meeste mensen niet, Russen en niet-Russen. Dus kijken ze weg. En als het regime dan voldoende tegemoet komt aan de dagelijkse levensbehoeften, af en toe een kleine luxe over het hek van het speelveld werpt en verbetering in het vooruitzicht stelt, houdt de gemiddelde Rus en Wit-Rus zich rustig, en vooral afzijdig. Typisch Russisch is dit geenszins. Lees de studie van de historicus Chris van der Heijden over de Nederlandse houding gedurende de Duitse betetting er maar op na: het merendeel der mensen is niet goed of fout, niet wit of zwart, maar Grijs, zoals de titel van het boek, terecht, luidt. Daarom verlopen na enige tijd de protesten altijd weer. De grijze meerderheid sluit zich zelden aan bij de demonstranten. Als tegelijkertijd het onderdrukkingsapparaat de groep die de straat op gaat weet uit te dunnen, is het met het verzet gedaan.

Stembus
Maar waarom lukt het dan in West-Europa wel om via de straat en de megafoon veranderingen af te dwingen? Heel eenvoudig: de angst voor de stembus. In Parijs, Brussel en Den Haag worden de verkiezingen niet gemanipuleerd. Een regering die niet luistert naar het volk en zijn voornemens niet bijstelt, wordt afgerekend bij de volgende verkiezingen. In Moskou en Minsk gebeurt dit niet, want daar bepalen de zittende machthebbers de uitslag. Dus hoeven ze ook niet bang te zijn voor het protest van de straat. In het ‘vrije Westen’ ligt dit anders, want bij ons heerst de angst voor de stembus en die biedt een garantie voor democratie.