Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

De leugen is diep geworteld. In ´1984´, het beroemde boek van George Orwell, wordt elke burger deze leus door het Ministerie van Waarheid via de ontelbare speakers constant in de oren geknoopt. De overheid bepaalt wat waar is. De Britse schrijver bracht het als een karikatuur maar tegelijk als waarschuwing tegen misleidende staatspropaganda. We moesten eraan denken toen we de schokkende beelden van de Belarussische internet journalist Raman Protasevitsj, die voor staatstelevisie van zijn land ‘bekende’ schuldig te zijn aan het plannen van anti-regeringsdemonstraties en een president Lukashenko respect betuigde. Hij werd anderhalf uur in een donkere en zeer sobere studio ‘aan de tand gevoeld’ door de grote baas van het tv-station zelf. Af en toe barste hij in huilen uit. Niemand twijfelt eraan dat hij onder enorme druk was gezet om een dergelijke bekentenis af te leggen – kort nadat hij door de grenspolitie uit een in Minsk tot landing gedwongen vliegtuig op weg van Griekenland naar Litouwen was geplukt. Enkele weken later werd hij weer ten tonele gevoerd, nota bene bij een persconferentie waar de autoriteiten uitlegden dat het toch echt geen kaping was geweest maar de adequate reactie op een bommelding. Van Hamas!

Protasevitsj´s geënsceneerde optredens was niet alleen een brutaal voorbeeld van desinformatie maar ook een signaal aan de oppositie binnen en buiten Belarus dat hen ook zoiets zou kunnen overkomen.

We mogen aannemen dat de show op televisie navolging zal vinden tijdens het komende proces tegen Pratasevitsj. Hem is reeds van alles ten laste gelegd. Zijn trieste verhaal past in een lange – vooral communistische – traditie van verdraaiing van de waarheid en het onder zware druk zetten van regimetegenstanders. Alleen was nu even de rechtszaal vervangen door een tv-studio.

Paranoia

De processen, die Sovjetleider Stalin in elkaar liet zetten om (vermeende) tegenstanders te laten bekennen dat zij schuldig waren aan complotten tegen hem, zijn trieste standaardvoorbeelden. Zijn paranoia kende geen grenzen. Makkers van het eerste uur zoals Grigori Zinovjev en Lev Kamenev werden in 1936 gedwongen zichzelf te beschuldigen van betrokkenheid bij niet bestaande samenzweringen omdat ze gerekend werden tot de vriendenkring van de inmiddels voortvluchtige Leon Trotski die door Stalin geheel onterecht als zijn grootste bedreiging werd aangemerkt. De processen waren openbaar maar kregen internationaal minder aandacht dan de biechtvideo van Protasevitsj. Televisie laat staan sociale media bestonden nog niet. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Sovjet Unie een belangrijke bondgenoot was, had men het er in het Westen liever niet over.

Negens veilig

Zinovjev en Kamenev werden ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. Overigens kreeg Stalin Trotski zelf ook te pakken. Deze werd door een handlanger in Mexico op wrede manier om het leven gebracht. Dat was toen een signaal dat tegenstanders van Sovjetleider nergens veilig waren. Ook dat is niet veranderd. President Lukashenko liet een vliegtuig kapen, president Poetin deinst er niet voor terug tegenstanders in het buitenland te laten vergiftigen.

Onwetendheid is kracht. Onthoudt de eigen bevolking wezenlijke informatie en voedt ze met complotten. In Minsk en Moskou hebben ze er een handje van het westen te beschuldigen van samenzweringen tegen de leiding van de twee landen. Daarom worden buitenlandse NGO´s aan banden gelegd of het land uitgezet. Het is een overlevingsstrategie die werkt – althans tot nu – en mede is gebaseerd op de greep van de autocraten op de media, de veiligheidsdiensten en de rechterlijke macht.  

Er is overigens een beroemd voorbeeld van een – in dit geval – overtuigd communist die zich tijdens een showproces wist vrij te pleiten. De Bulgaar Georgi Dimitrov aangeklaagd vanwege medeplichtigheid aan de Rijksdagbrand in 1933 wist de rechters van zijn onschuld te overtuigen. De Nazi’s waren woedend en zuiverden vervolgens de rechterlijke macht. Hij zocht zijn toevlucht in Moskou waar Stalin hem een baan bezorgde als Secretaris Generaal van de Komintern, de communistische internationale. In die hoedanigheid steunde hij Stalin volop – zoals blijkt uit briefwisselingen – toen deze zijn vroegere kompanen op valse beschuldigingen begon te arresteren. Waarom deed hij dat? Uit angst? Of uit carrière-overwegingen? Na de oorlog werd hij de eerste partijbaas van het communistische Bulgarije. Zijn partij – inmiddels de sociaal-democratische partij van Bulgarije – gedenkt hem nog steeds.

Manipulatie rechtspraak

De Britse Minister van Buitenlandse Zaken Raab noemde het via een wet veroordelen van de organisatie van Ruslands bekendste dissident Aleksej Navalny als extremistisch ‘Kafkaesk’. De vergelijking met de Tsjechische schrijver klopt niet helemaal maar je krijgt wel hetzelfde nare gevoel als bij het lezen van Kafka’s Het Proces (1925) waarin de hoofdpersoon Joseph K. verstrikt raakt in een ondoorgrondelijk rechtssysteem. Op een ochtend wordt hij gearresteerd en hij komt er maar niet achter waarom. Recht en rede wijken voor de macht en de logica van een ondoorgrondelijke bureaucratie. Poetin weigert de vliegtuigkaping te veroordelen. De ruzie van Lukashenko met het westen speelt hem in de kaart. Hij pakt zijn tegenstanders wat subtieler aan. Geen showprocessen met bekentenissen maar manipulatie van de rechtspraak met ‘aangepaste’ wetten waarmee zij in de gevangenis worden gezet.

Intimidatie met camerabeelden

De repressie in Belarus is niet iets van vandaag of gisteren. De enorme demonstraties van vorig jaar waren ook een reactie op tientallen jaren van min of meer subtiele onderdrukking en intimidatie door de Belarussische KGB – met 100.000 man in dienst en organen als de alom aanwezige belastingpolitie. Een van ons was begin van deze eeuw als lid van een parlementaire waarnemersdelegatie getuige van het vreemde schouwspel dat een demonstratie van de oppositie onder internationale druk werd getolereerd. De waarnemers hielden het in de gaten. Tijdens de tocht door de binnenstad van Minsk was geen agent meer te bekennen maar zelden was er zoveel belangstelling van de ‘televisie’. Camera’s overal. Niet dat die beelden het nieuws opsierden. Iedereen wist dat ze van de KGB waren en dat de beelden zouden worden gebruikt om deelnemers achteraf te intimideren. Wat ook gebeurde.

We kunnen van buiten af niet bepalen wat de beste strategie voor de oppositie in landen als Belarus of de Russische Federatie is. Vreedzaam protest – hoe massaal ook – lijkt de regimes niet echt te bedreigen. Geweld is natuurlijk geen oplossing. Wat dergelijke regimes echt in gevaar kan brengen is economische onvrede en daaruit voortvloeiend protest zoals stakingen. Met gerichte economische sancties tegen bijvoorbeeld Belarussische staatsbedrijven – en dat zijn er veel – kunnen bijvoorbeeld de VS en de EU de kwetsbaarheid van het autocratische regime vergroten.

Zolang de leugen regeert in Belarus – en in Rusland evenzeer – en de meest onzinnige onzin over bijvoorbeeld Europa wordt verspreid via online kanalen, moet de EU er alles aan doen om deze te ontmaskeren en de verspreiding ervan tegen te gaan desnoods door valse informatie verspreidende media als Sputnik en Russia Today aan te pakken.

Zij die vanwege de leugen het land ontvluchten – veelal jongeren – verdienen onze steun. Met beurzen en opname in het Erasmus programma. Er zit bovendien genoeg geld in Europese democratiepotten om opposanten van Lukashenko te helpen. Die rekening mag niet alleen bij Litouwen en Oekraïne terecht komen. In het najaar zijn er parlementsverkiezingen in Rusland. Poetin neemt nu al maatregelen om ervoor te zorgen dat hij deze wint. Wordt het dan niet tijd om hem dezelfde behandeling te geven als Lukashenko?