Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

Terwijl het merendeel van de EU-leiders Joe Biden snel en vrijwel gelijktijdig feliciteerde met zijn overwinning, moet bij politici in een aantal andere Europese hoofdsteden – die al hun kaarten op Trump hadden gezet – de schrik om het hard geslagen zijn. Zoals bij de Poolse president Andrzej Duda die zich eerder dit jaar voor een photo-op (fotomoment) had laten uitnodigen door zijn Amerikaanse collega. Duda reageerde zuinigjes op de uitslag door Biden te feliciteren met zijn ‘succesvolle campagne’.

In Boedapest had ‘would be’ dictator Viktor Orban van tevoren gezegd slechts een plan A te hebben: herverkiezing van zijn Amerikaanse ‘vriend’ en zielsverwant Donald Trump. De Hongaarse leider omschreef Trump ooit als ‘gerespecteerd in heel Europa’. Minder opvallend maar toch onmiskenbaar lid van de Europese Trump-club is de premier van Slovenië, Janez Jansa. ‘Go win Donald Trump’ schreef hij. Op verkiezingsdag presteerde hij het Trump te feliciteren in plaats van Biden, terwijl Biden uiteindelijk 306 kiesmannen haalde en Trump 232. Jansa twitterde vervolgens ook nog over vermeende ‘verkiezingsfraude’ door de Democraten. Hiervoor is echter geen enkel bewijs. In de tientallen rechtszaken die Trump liet aanspannen veegden rechters de fraudeclaims keer op keer van tafel.

Slovenië heeft een bijzondere band met Trump omdat zijn vrouw Melania Sloveens is. Daar hoopte Jansa van te profiteren door Trump naar Slovenië te halen wanneer zijn land in de tweede helft van 2021 voorzitter van de EU is.

Verwantschap

De voorkeur van deze heren voor Trump heeft niet alleen te maken met hun onderlinge overeenkomsten, maar vooral met de harde kritiek van Biden op hun stijl van regeren. De leiders van landen als Hongarije en Polen vergeleek hij openlijk met thugs oftewel ‘criminelen’. Biden heeft als voormalig vicepresident en voorzitter van de Buitenland Commissie van de Amerikaanse Senaat veel meer kennis van de Europese verhoudingen dan Trump. Natuurlijk blijven deze landen voor de Verenigde Staten van strategisch belang – het zijn per slot van rekening NAVO-partners – maar van ideologische verwantschap is geen sprake meer. Waar Trump net als Duda en Orban de nadruk legt op het belang van het eigen land en zich graag isolationistisch opstelt, is Biden gericht op samenwerking. Ook voor eurosceptische houding van de Poolse en Hongaarse leider heeft de nieuwe Amerikaanse president daarom geen sympathie. Het is maar de vraag of ze uitgenodigd zullen woorden voor de door Biden aangekondigde Global Summit for Democracy  waarmee hij tegengas wil geven tegen antidemocratische tendensen.

Nordstream II

Polen, dat meer dan welk EU-land ook hecht aan een goede band met de VS – wie er ook in het Witte Huis zit – lijkt zijn knopen te tellen en dat verklaart wellicht de bereidheid van de grootste regeringspartij het compromis over de koppeling tussen respect voor de rechtsstaat en de EU-begroting te accepteren die op de EU-top in december door het Duits voorzitterschap werd voorgelegd. Dat houdt weliswaar in dat de betreffende wetgeving blijft, maar zolang deze nog niet is getoetst door het Europees Hof in Luxemburg zal de Europese Commissie niet tot uitvoering overgaan. Dat wil zeggen dat er geen subsidies ingehouden worden bij inbreuken op de rechtsstaat zoals corruptie. Dit kan enkele jaren uitstel betekenen. In Warschau werd het resultaat natuurlijk gepresenteerd als een overwinning maar een kleinere – nog nationalistischer gezinde club dan Duda’s en Kazinki’s partij voor ‘Recht en Rechtvaardigheid – regeringspartner was woedend omdat de EU-wet als zodanig niet van tafel is. Polen heeft de EU nodig vanwege de Brusselse geldstromen, maar tegelijk ook de VS als bescherming tegen mogelijke agressie van erfvijand Rusland. Het kan daarbij rekenen op enige continuïteit van Amerikaanse zijde.

Biden zal de extra legering van VS-troepen – zo’n 1.000 militairen bovenop de al aanwezige 4.000 – niet ongedaan maken. Het past in zijn voornemen om de NAVO aan de Oostkant van Europa te versterken. Ook de regering Biden zal opkomen voor een grotere energieonafhankelijkheid van Polen en zich verzetten tegen de aanleg van Nordstream II, de pijpleiding die de Russen in staat stelt direct gas te leveren aan Noordwest-Europa. Dat laatste is ook in het belang van Oekraïne, dat de rol van doorvoerland dreigt te verliezen.

Net als Trump zal Biden willen investeren in het Drie-Zeeën-Initiatief van Polen en elf andere EU-landen gelegen aan de Baltische, Adriatische en Zwarte Zeeën met als inzet het inrichten van een transportcorridor. Trump zag het plan als een kans om de EU te ondermijnen en heeft een miljard dollar steun toegezegd. Biden gaat het vooral om tegenwicht te bieden aan China dat met zijn ‘Road and Belt Initiative’ landen in deze regio aan zich wil binden. De luxe van Viktor Orban, het aanhalen van de banden het Rusland, heeft Polen niet.

START-verdrag

President Poetin heeft vrij lang nagelaten Biden te feliciteren - er lopen immers nog rechtszaken was het excuus. Felicitaties uit Rusland kwamen pas nadat de Amerikaanse kiesmannen de uitslag van de verkiezingen half december officieel ratificeerden. Poetin had ongetwijfeld liever een voortzetting van Trumps presidentschap gezien. Die twee liggen elkaar beter. Veel heeft dat Moskou overigens niet opgeleverd. Het Amerikaanse Congress koos de afgelopen jaren steevast een harde lijn in reactie op de Russische inmenging in Oekraïne en op de beschuldigingen van Russische beïnvloeding van Amerikaanse verkiezingen. Joe Biden is zeker geen fan van Poetin. Zijn regime noemde hij autocratisch en een kleptocratie.

Biden zal de door Trumps ‘zakelijke’ America First benadering aangerichte schade ongetwijfeld willen repareren – bijvoorbeeld door de Irandeal te herstellen en door herbevestiging van de Parijse klimaat afspraken. Waar nuttig en nodig zal hij met Rusland willen samenwerken. Op de gezamenlijke agenda staat ook het verlengen van het START-verdrag met limieten van het aantal strategische kernwapens dat beide landen mogen hebben. Hopelijk weet Biden te voorkomen dat we in Europa geconfronteerd worden met een wedloop van nucleaire wapens voor kortere afstanden.

Europese veiligheid

Een belangrijk deel van de EU-agenda komt overeen met die van Joe Biden: een gezamenlijke aanpak van het klimaatprobleem, versterking van de multilaterale instellingen en opkomen voor mensenrechten en democratie. De nieuwe president is groot voorstander van Europese integratie en wil de relaties met het belangrijkste EU land, het Duitsland van Angela Merkel, verbeteren.

Onder Trump is de handelsrelatie tussen de VS en de EU danig verstoord. Enige reparatie van de kant van Biden valt te verwachten, maar hij zal ook rekening moeten houden met eisen van zijn eigen achterban om Amerikaanse banen te beschermen.

We zijn benieuwd welke impact het aantreden van een Democratische regering zal hebben op het debat over de Europese veiligheid. In reactie op Trumps uitlatingen en handelswijze – hij bleek geen fan van de NAVO noch van de EU ‒ is er de afgelopen jaren uitvoerig gedebatteerd over Europa’s gebrek aan strategische autonomie. Op veiligheidsgebied zou Europa minder afhankelijk moeten worden van de VS. Recentelijk benadrukte de Franse president Macron in een interview dat dat streven onverminderd belangrijk blijft. Hij reageerde daarmee op de Duitse minister van Defensie die stelde dat Europa niet zonder veiligheidsgaranties van de VS kan. De ups-and-downs in de relaties met de Amerikanen zijn minder van belang. Macron ziet een meer structurele verandering van de veiligheidsrelatie en wil daar consequenties aan verbinden.

Republikeinse presidenten

Kijken we naar het verleden dan neigen we de Duitse minister gelijk te geven. Trump lokte een debat uit over de positie van Europa. Dat gebeurde ook tijdens de Vietnamoorlog met president Nixon. En daarna met Reagan die aanvankelijk de confrontatie met de Sovjet Unie aanging, Ook de inval in Irak ten tijde van Bush junior riep vragen op. Steeds veroorzaakte de politiek van deze Republikeinse presidenten een roep om een zelfstandiger rol van Europa. Ook binnen de PvdA die eind zeventiger jaren zelfs het lidmaatschap van de NAVO ter discussie stelde. Maar zodra de politieke situatie in de VS veranderde en een Democraat de macht overnam, verdween de urgentie.

Op papier heeft de Europese Unie wel voortgang gemaakt. Het verdrag bevat bepalingen omtrent een Europees Veiligheid en Defensie Beleid (EVDB), maar het mag van veel EU-lidstaten niet concurreren met de NAVO en stelt daarom in militair opzicht weinig voor. Toch zou het volgens ons jammer zijn deze ambitie – met de komst van Biden - nu maar weer te stallen want er zijn wel degelijk structurele factoren aan te wijzen die pleiten voor meer strategische autonomie. Ook onder Biden zal Europa meer op zichzelf aangewezen zijn al was het maar omdat hij het in zijn eigen land niet gemakkelijk zal krijgen. De VS is onder Trump een ander land geworden. Steun van de Amerikanen is niet meer vanzelfsprekend. Het zou best kunnen zijn dat een zelfstandiger Europa – als het gaat om China of Rusland bijvoorbeeld – in de nabije toekomst een steun in de rug van Biden zal zijn.