Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Zijn research fellow bij de WBS, Jan Marinus  Wiersma is Senior Associate Fellow bij Clingendael; Camiel Hamans is oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting.

De bestormer van het Capitool in Washington die zwaaiend de gangen doortrok met de ‘Confederate Flag’ staat sinds kort op ieders netvlies. De vlag is de ‘Stars and Bars Flag’ van de verliezers van de Amerikaanse burgeroorlog die zich verzetten tegen de afschaffing van de slavernij. Nog nooit eerder werd die vlag, een zeer omstreden symbool, omdat die voor een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Verenigde Staten staat, zo openlijk in het Amerikaanse parlementsgebouw getoond. De indringer denkt daar blijkbaar anders over en hij staat niet alleen. President Trump blokkeerde met een veto de defensiebegroting omdat daarin het voornemen was opgenomen namen van kazernes vernoemd naar generaals van de voormalige ‘Confederation’ te schrappen. Het debat over het slavernijverleden van de Verenigde Staten blijkt inzet geworden van een politieke strijd over de identiteit van het land.

Hitler of Stalin

Ook in Europa is de geschiedenis regelmatig een politiek thema. Wij waren erbij toen in 2009 in het Europees Parlement een heftige discussie losbarstte over het totalitaire verleden van Europa. Collega’s uit de nieuwe lidstaten vroegen aandacht voor de periode van Stalinistische dictatuur waarvan hun ouders en grootouders slachtoffer waren geweest. De landen waar zij vandaan kwamen waren bovendien, legden ze uit, twee keer onderworpen geweest aan een totalitair regime – eerst opgelegd door de Duitsers en daarna door de Russen. Ze hadden natuurlijk een punt. Terwijl in West-Europa in 1945 een streep onder de Duitse bezetting werd gezet, brak in Oost-Europa een volgende zwarte periode aan. Om die erkend te krijgen werd geprobeerd het parlement een antwoord te ontlokken op de vraag wie erger geweest was, Hitler of Stalin, of waren ze allebei even verschrikkelijk? Wij probeerden die vraag in het midden te laten en niet verder te gaan dan de erkenning dat Oost-Europa twee maal onder een vreselijke dictatuur te lijden heeft gehad. Het kostte ons als socialistische fractie overigens nog moeite een verwijzing in de uiteindelijke tekst te krijgen naar het unieke karakter van de Holocaust. Dat verschrikkelijke feit maakt immers een enorm verschil.

 ‘Legislate the past’

Nadien zijn deze resolutie en een latere tekst van het parlement uit 2020 een oneigenlijke rol gaan spelen in politiek getinte discussies over het verleden. In Kroatië wordt bijvoorbeeld op grond van deze parlementsuitspraken de fascistische Ustaša-beweging, die met de Nazi’s heulde, door rechtsnationalisten geprezen als vergelijkbaar met de communistische partizanen van Tito, die een guerrillaoorlog tegen de Duitse bezetter voerden. De historische rol van de Ustaše was immers ook het opkomen voor het nationaal belang, de onafhankelijkheid van Kroatië. Geschiedenis blijkt multi-interpretabel. Daarom was het voor ons belangrijk dat in de uiteindelijke resolutie van het Europees Parlement helder gesteld werd dat de interpretatie van de geschiedenis aan historici moet worden overgelaten. Een parlement ‘cannot legislate the past’. Op de Balkan denkt men anders daarover.

Ottomaanse Rijk

Grieken, Macedoniërs en Bulgaren hebben in ‘vriendschapsverdragen’ na lange discussies uitonderhandelde interpretaties van hun gemeenschappelijk verleden opgenomen. Dat is misschien ook wel te begrijpen want eeuwenlang maakten die landen deel uit van het Ottomaanse Rijk en daarbinnen waren de grenzen tussen de verschillende regio’s en volkeren niet helder afgebakend. Grieken rekenden het uitgestrekte gebied in het Noorden waaruit de grote Alexander de Grote voortkwam cultureel tot hun invloedsfeer en de Bulgaren rekenden dezelfde streek tot de hunne, want er werd immers een verwante Slavische taal gesproken die in hun ogen evenveel leek op het Bulgaars als bijvoorbeeld het Oost-Vlaams op het Hollands.

Met het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk en de verschillende Onafhankelijkheids- en Balkanoorlogen kwamen er grenzen, maar die vielen niet samen met de hoop en verwachtingen van Athene en Sofia. Servië en later dus Joegoslavië kon een groot gedeelte van Macedonië inlijven. Bij het uiteenvallen van Joegoslavië en de mogelijke toetreding van de voormalige deelrepublieken van dat land tot de EU, kwamen oude verwachtingen en historische animositeit weer bovendrijven. Grieken zowel als Bulgaren bleken hun historisch verlies nog altijd niet geaccepteerd te hebben. Daarom moest er onderhandeld worden met de voormalige Joegoslavische republiek Macedonië. 

Alexander de Grote

Meest bekend is het Prespa-akkoord uit 2018 over de naam van Macedonië. Prespa is een dorpje op het drielandenpunt van Griekenland, Albanië en Noord-Macedonië. Daar is besloten dat de nieuwe naam van de voormalige Joegoslavische republiek Noord-Macedonië moest worden. Jarenlang hielden de Grieken een compromis tegen. Pas nadat in beide landen linkse regeringen aan de macht waren gekomen lukte het. Maar niet nadat de Macedoniërs hadden ingestemd met de eis dat ze in bijvoorbeeld het geschiedenisonderwijs niet mogen verwijzen naar een Hellenistisch verleden noch Alexander de Grote als nationale held mogen vieren. Bovendien moeten de talloze standbeelden die in Skopje, de hoofdstad van Noord-Macedonië door een nationalistisch regime waren opgericht om fleur te geven aan een vermeend groots verleden, verwijderd of omgedoopt worden.

Gotse Deltsjev

Toen we dachten dat alle problemen met Noord-Macedonië opgelost waren, meldden de Bulgaren zich ineens. Hun vriendschapsverdrag voorziet in een gemengde commissie van historici die zich buigt over de ‘juiste’ uitleg van bepaalde facetten uit het gezamenlijke verleden. Dat blijkt problematisch te zijn. Een steen des aanstoots is de claim – van beide kanten – op de erfenis van de grote vrijheidsstrijder Gotse Deltsjev (1872-1903), die een leidende rol speelde bij de opstand tegen de Ottomanen aan het begin van de vorige eeuw. Was hij Bulgaar of Macedoniër? Beide landen claimen hem als hun symbool. Een tweede conflictpunt – en de reden waarom Bulgarije de EU onderhandelingen met het buurland blokkeert – is een Bulgaarse eis die neerkomt op de erkenning van het feit dat het Macedonisch niet meer is dan een Bulgaars dialect. Dat accepteren ze in Skopje niet.

De Bulgaarse premier Borisov staat er in eigen land slecht voor. Hij kan een ‘historisch’ opstootje wel gebruiken. Maar hij gebruikt een totaal oneigenlijk argument tegen Macedonië dat niets met toetredingsonderhandelingen te maken heeft. De EU weigert terecht dergelijke kwesties tot onderwerp van de uitbreiding te maken. Maar de Bulgaarse premier komt er voorlopig mee weg. Bondskanselier Merkel en andere EVP-ers houden hun ‘trouwe’ centrumrechtse vriend en voormalig karate-coach Borisov de hand boven het hoofd. Gek eigenlijk want als iemand weet dat je het verleden niet goed kunt verwerken door de confrontatie aan te gaan, is het de Duitse bondskanselier wel.

Gevaarlijke stok

Het was, zegt men, Churchill die ooit constateerde dat de Balkan meer geschiedenis heeft dan het aankan. Die waarschuwing is nog steeds relevant. De twee voorbeelden spreken voor zich. Maar op het verleden gebaseerde mythes en fantasieën spelen ook Servië parten – Kosovo zou Servisch zijn en moeten blijven omdat de middeleeuwse veldslag op het Merelveld tegen de Ottomanen, die de Serven overigens verloren, de oorsprong van de Servische natie zou zijn. En het Merelveld ligt in Kosovo.

Geschiedenisonderwijs behoort niet tot het acquis, het totaal van gemeenschapsrecht en -verdragen, van de Europese Unie. Het verleden kan daarom niet het zoveelste onderhandelingshoofdstuk worden, in de politieke beoordeling van een eventueel positief eindresultaat van toetredingsbesprekingen mag en moet echter wel degelijk meegewogen worden of een gebrek aan verzoening met het verleden niet strijdig is met EU ambities. Autoritaire tendensen in Centraal en Zuidoost-Europa lijken hand in hand te gaan met politieke manipulatie van de geschiedenis. Dat herinnert ons aan de waarschuwing van de in 2018 overleden Franse filosoof Pierre Hassner dat totalitaire regimes niet kunnen voortbestaan zonder leugens en dat een totale leugen alleen kan worden opgelegd door een totalitair regime. Misbruik van geschiedenismythes is van eenzelfde orde als produceren van fake news. De nieuwe Amerikaanse president Joe Biden heeft dit goed begrepen, want een van zijn eerste daden was het ontbinden van een commissie die zijn voorganger had ingesteld om een voorstel te doen voor een rechtzinnige op juiste historische interpretatie gebaseerde ‘patriotic education’. Geschiedenis is een gevaarlijke stok om mee te slaan.