Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Research fellow bij de WBS en Senior Associate Fellow bij Clingendael; Oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting

Autocratie en dictatuur zijn eindig. Daarvan is de oprechte democraat overtuigd. Want waarom zouden mensen er de voorkeur aan geven in onvrijheid te leven, als ze ook vrij kunnen zijn? Maar hoe kan het dan dat een autocraat als Poetin steeds opnieuw de verkiezingen wint en Loekasjenko, of Loekasjenka zoals hij in het Wit-Russisch heet zo lang 26 jaar, als laatste Europese dictator in het zadel is kunnen blijven?

Ongeldig

Zulke overweldigende uitslagen als waarop Poetin en Loekasjenko patent hebben, dat moet fraude zijn, is onze eerste westerse gedachte en dat is het gedeeltelijk ook. Manipulatie van de verkiezingen behoort tot het standaardrepertoire van de autoritaire leider die net wil doen alsof hij een democraat is en dus op normale en rechtsgeldige wijze aan de macht is gekomen en blijft. Er worden bijvoorbeeld zulke bizarre hoge aantallen ondersteunende handtekeningen vereist dat alleen een kandidaat die door de staats- en partijbureaucratie gesteund wordt die op tijd kan binnenhalen. En lukt het een tegenstander onverwacht toch, dan kost het de centrale kiescommissie zelden meer dan een enkele dag om in de stapel papieren een paar onleesbare namen en handtekeningen te vinden en daarmee de kandidatuur ongeldig te verklaren. Of een potentiële tegenkandidaat wordt een paar maanden voor de verkiezingen ineens beschuldigd van een misdrijf, zoals dat gebeurde met de populaire Russische anticorruptie-activist Aleksej Navalny en met vele tegenstanders van Loekasjenko. Als dit type trucs niet werkt, dan kunnen de stembussen altijd nog door opgetrommelde militairen, door met bussen aangevoerde fabrieksarbeiders of door via een extra verkiezingstoelage tot enthousiasme opgezweepte gepensioneerden in gewenste zin gevuld worden. En als zelfs dat niet voldoende is, verdwijnen er gewoon stembiljetten en komen er op de ‘juiste’ wijze ingevulde exemplaren voor terug. 

Geknecht

Deze methoden worden ingezet op of kort voor de verkiezingsdag en in de campagne. Maar de autoritaire leider heeft het hele jaar mogelijkheden de keuze van zijn electoraat te beïnvloeden. Door propaganda, door het wegzuiveren van een kritische pers of door die domweg te verbieden. Een andere strategie – gehanteerd door de Hongaarse leider Viktor Orbán, intussen bijgenaamd Viktator – is de hem niet gezinde pers door bevriende oligarchen te laten opkopen. En dan is er altijd nog repressie. Die is noch in Rusland, noch in Wit-Rusland of Hongarije zo zwaar als in de Stalintijd, maar een kritische journalist of een protesterende kunstenaar riskeert toch al gauw enige jaren cel of werkkamp. Zo’n beleid houdt het kiezersvolk dom en stil en dus kan de leider hun keuze manipuleren.

Diep in hun hart weet een deel van de Russen, de Wit-Russen en Hongaren dit ook, maar het kan ze niet echt veel schelen. Generaties lang zijn ze geknecht, uitgebuit en bedrogen. Door grootgrondbezitters, rijke industriëlen, fascisten en communisten. Het idee dat ze zelf ooit nog eens een verandering teweeg kunnen brengen, hebben ze bijna opgegeven. Of het door de kat of de hond is, je wordt toch wel gebeten. Dus men kiest maar voor diegene die de macht heeft, rust en orde weet te bewaren en belooft dat je het niet slechter krijgt en misschien zelfs wel een pietsie beter. Je kunt het vergelijken met een gewelddadig huwelijk. Hoeveel van die vrouwen die bedreigd, getreiterd en geslagen worden, keren na verloop van tijd niet toch weer terug bij hun man? Soms uit blinde liefde, maar veel vaker uit angst anders zonder dak boven hun hoofd en zonder inkomen verder te moeten. Blinde liefde speelt in Wit-Rusland evenwel alleen bij diegenen die deel uitmaken van het machtsapparaat dat door Loekasjenko in het leven is geroepen en hun macht, en goed betaalde banen, volledig aan hem te danken hebben. De meerderheid koos, tot voor kort, voor zekerheid ook al betekende dit dat je daarvoor je mond moest houden.

Foutje

Maar soms vertrekt zo’n echtgenote toch voor altijd en zo gaat het af en toe ook ‘mis’ bij autoritaire leiders. Poetin die na zijn glorieuze referendumuitslag dacht op zijn sloffen 2036 te halen, wordt nu geconfronteerd met massale demonstraties in het zeven tijdszones verdere Chabarovsk, waar de kiezers het niet pikken dat de door hun gekozen kritische gouverneur door het Kremlin is afgezet en opgepakt op beschuldigingen van misdaden die vijftien jaar geleden gepleegd zouden zijn.

Loekasjenko heeft zijn hand op een vergelijkbare manier overspeeld: tegenstanders die het hem moeilijk konden maken heeft hij bedreigd, uitgesloten of vastgezet en toen Svetlana Tsikhanovskaya, de echtgenote van een van die serieuze uitdagers, het stokje overnam, heeft hij op een typische machomanier gedacht dat hij ‘zo’n vrouwtje’ wel even zou verpletteren. Dat de bevolking hem intussen zat was, omdat de geleide economie waarmee hij tot voor kort het volk steeds wat extra’s kon geven ingestort is doordat de gas- en oliesteun uit Moskou gestopt is en omdat, ondanks zijn ontkenning van Corona, de pandemie in Wit-Rusland net als elders veel slachtoffers maakte, was hem in zijn ivoren toren ontgaan. En dat hij het, gezien de alom heersende onvrede, absoluut niet kon maken om met ‘sociaal-realistische’ cijfers de overwinning op te eisen, had hij verblind door zijn eigen gelijk, evenmin begrepen.

Het is niet de eerste keer dat Wit-Russen de straat opgaan. Eerdere verkiezingen en gemanipuleerde uitslagen hebben ook tot protesten geleid. En tot enige solidariteit vanuit de Europese Unie. Niet dat die oppositie toen veel voorstelde. Ze was te versplinterd: een deel richtte zich op de VS, een ander deel op West-Europa. Er waren bovendien verscheidene sociaal-democratische partijen, waarmee het niet makkelijk was contact te leggen. Zij konden Europa niet in, wij Wit-Rusland niet. Bijeenkomsten werden daarom gehouden in de Oekraïense hoofdstad Kiev (Kyiv). Onafhankelijke kandidaten werden in Brussel en Straatsburg met egards ontvangen en een van hen ontving zelfs de Sacharov-mensenrechtenprijs van het Europees Parlement, maar het hielp niet echt. Loekasjenko’s controle over de media zorgde ervoor dat de oppositionele figuren beter bekend waren buiten hun land dan daarbinnen.

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Kiesraad

Een kleine twintig jaar geleden deed de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), daarin ondersteund door hun plaatselijke missie in Minsk, een poging een dialoog op gang te brengen tussen de oppositie en de macht in aanloop naar parlements- en presidentsverkiezingen. Loekasjenko zag dat aanvankelijk wel zitten, want in ruil daarvoor zouden OVSE, EU en de Raad van Europa de verkiezingen monitoren, hetgeen naar hij aannam een bewijs van legitimiteit betekende. Een van ons maakte deel uit van een parlementaire missie die het gesprek op gang moest brengen en de verkiezingswaarneming moest voorbereiden. Het betekende vele bezoeken aan Minsk en een ontmoeting met de president, hoewel ontmoeting, het was meer stil zitten en luisteren naar een lange toespraak vol clichés. En natuurlijk gesprekken met Loekasjenko’s vazal, de voorzitter van de Kiesraad, die nu twintig jaar en zoveel gemanipuleerde stembusuitslagen later, nog steeds in functie blijkt.

De dialoog kwam nooit op gang, want toen de waarnemers de verkiezingen afkeurden, was voor Loekasjenko de lol ervan af. Hij trok het mandaat van de OVSE in en de dames en heren, zelfs die van de plaatselijke missie, konden vertrekken. Europa werd er niet warm of koud van. Men had immers niet anders verwacht.

Dat lijkt nu nog niet veel anders. Er zijn opnieuw sancties ingesteld, maar een luide oproep tot bijvoorbeeld eerlijke, nieuwe verkiezingen is nog niet gehoord. Loekasjenko zoekt nu steun bij Poetin, maar of die hem kan helpen de onvrede weg te nemen, is zeer de vraag. Het protest is anders dan na eerdere verkiezingen uitgewaaierd en maatschappij-breed geworden. Dat kan met geweld onderdrukt worden, maar dat zal niet werken op de lange termijn. Ook niet voor de Russische president, want die wil toch niet graag als gewelddadige onderdrukker te boek komen staan.