Door: Wimar Bolhuis
Redacteur S&D, econoom en sociaal psycholoog

Nederlandse burgers worden te weinig beschermd tegen hun eigen overheid. De kinderopvangtoeslagaffaire, waar bestuursrechters jarenlang de kant van de Belastingdienst kozen en de alles-of-niets-aanpak steunden, is hiervan het meest sprekende voorbeeld. Klein foutje? Alles terugvorderen! Pas eind 2019 besloot de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State dat maatwerk toch was toegestaan.

Maar Nieuwsuur waarschuwt nu dat de toepassing van de Algemene wet bestuursrecht nog steeds te streng is. Als burger ben je nagenoeg kansloos tegen de overheid, en later de rechter, als je na de wettelijke termijn van zes weken bezwaar maakt tegen een besluit. Zelfs als je de brief van de overheidsinstantie nooit hebt ontvangen of als je door omstandigheden niet op tijd kunt reageren. Als de overheid zich niet aan een wettelijke termijn houdt, krijgt zij wel ‘ruimte voor herstel’.

Dit is zorgelijk. De onafhankelijke bestuursrechter speelt een essentiële rol in de balancering der machten, om vrijheden en rechten van burgers te beschermen. Om de opkomst van een almachtige Staat te voorkomen, kent de Trias Politica de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende machten. Gescheiden van elkaar corrigeren zij elkaar indien nodig.

In theorie. In de praktijk hoeft dit natuurlijk niet altijd. In de rapporten Recht vinden bij de rechtbank en Lessen uit de kinderopvangtoeslagzaken oordelen de rechtbanken en de Afdeling bestuursrechtspraak keihard over hun eigen functioneren in de kinderopvangtoeslagaffaire. De meeste bestuursrechters zagen weinig ruimte voor een minder strikte benadering, zelfs als zij de uitkomst als onevenredig voor een burger inschatten. Een kleine minderheid van de bestuursrechters – vooral in Rotterdam en Den Haag - week wel af van de strikte lijn van de Raad van State. Zij wilden de ouders rechtsbescherming bieden, maar hun uitspraken werden daarna in hoger beroep vernietigd.

Bestuursrechters blijken mensen. Zij wilden ouders geen valse hoop geven. Zij wilden de rechtseenheid en de rechtszekerheid in Nederland behouden. Helaas kregen individuen hierdoor minder bescherming. De les is nu dat bestuursrechters kritischer moeten zijn en meer maatwerk moeten bieden als een besluit voor burger onevenredig grote gevolgen heeft. Alle mogelijke juridische instrumenten mogen daarvoor worden benut.

De Afdeling bestuursrechtspraak biedt excuses aan. Te lang hield de onafhankelijke rechter vast aan de alles-of-niets-lijn van de uitvoerende macht, terwijl dit eerder aanpast had kunnen worden. Nu heeft de hoogste rechter duizenden ouders en kinderen niet de rechtsbescherming geboden waar zij theoretisch op mochten rekenen.

De rapporten tonen een groot collectief falen, door tunnelvisie en mensenwerk. In hun boek Ruis. Waarom we zo vaak verkeerde beslissingen nemen en hoe we dat kunnen voorkomen waarschuwen de psychologen en gedragseconomen Kahneman, Sibony en Sunstein dat experts juist verschillende beoordelingen maken in identieke situaties en dat hun eigen beoordelingen over de tijd inconsistent zijn. Paul de Beer besprak dat ook in het vorige nummer van S&D. Een van hun voorstellen is de rechterlijke beoordelingen meer te automatiseren en te digitaliseren. In de praktijk maakt een computer aantoonbaar minder fouten – vertoont minder ruis – dan een mens.

Maar ik denk: alle mensen maken fouten. Maar één persoon kan het verschil maken met het besluit een verkeerde koers ten goede te verleggen. Een computer niet.

Auteur(s)

Dossiers

Voor een thematisch overzicht van al onze artikelen en publicaties, zie onze dossiers

Steun de Wiardi Beckman Stichting

Veel van onze onderzoeksprojecten en publieke bijeenkomsten zijn mogelijk gemaakt door giften van donateurs. Ook S&D zouden wij niet kunnen maken zonder donaties.

S&D bestaat sinds 1939 en verschijnt zes keer per jaar. Oude nummer kunt u doorzoeken via het register (1939-2023) of op thema. De redactie bestaat uit: Paul de Beer, Nik de Boer, Meike Bokhorst, Wimar Bolhuis, Josette Daemen, Patricia Dinkela [eindredactie], Janneke Holman [eindredactie], Tim 'S Jongers, Ruud Koole, Marijke Linthorst, Annemarieke Nierop [hoofdredactie], Arjan Reurink en Bram van Welie.

S&D wordt uitgegeven door Van Gennep. Een los nummer kost € 17,50, en jaarabonnementen (vol tarief) € 84,50 (te bestellen via: info@vangennep-boeken.nl).

Een online abonnement kost € 2 per maand. U kunt zelf een account hiervoor aanmaken onder mijn S&D, of stuur een e-mail naar send@wbs.nl.

Oude nummers kunt u downloaden vanaf de website van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen. Voor een overzicht van auteurs per nummer, raadpleegt u het register van S&D (1939-2023)

Inzenden kopij

De redactie van S&D verwelkomt kopij. Artikelen kunnen worden gemaild naar send@wbs.nl. Artikelen aanleveren in Word, bronvermelding in eindnoten (apa). Richtlijn aantal woorden: 2000-2500. Idealiter vormen artikelen in S&D een mix van wetenschap, politiek en essay. De redactie van S&D beslist over plaatsing van binnengekomen kopij. Ze beoordeelt daarbij op basis van de volgende criteria:
- een heldere opbouw en schrijfstijl (geen jargon) en duidelijke vraagstelling
- een goede onderbouwing van standpunten met argumenten, weging van de tegenargumenten en bronvermelding
- vernieuwing van de gedachtevorming binnen de sociaal-democratie
- toegevoegde waarde t.o.v. bestaande inzichten/onderzoeken
- politieke relevantie

Redactie

Redactieadres: Wiardi Beckman Stichting
Emmapark 12, 2595 ET Den Haag
Telefoon [070] 262 97 20
send@wbs.nl

Uitgever: Uitgeverij Van Gennep
Nieuwpoortkade 2a
1055 RX Amsterdam
info@vangennep-boeken.nl

Documenten